بررسی تطبیقی مبناگرایی از دیدگاه پلانتینگا و استاد مصباح

مبناگرایی که کهن ترین و مهمترین نظریه توجیه به شمار می رود، تنها نظریه ای است که هم فیلسوفان غرب از آن بحث کرده اند و هم حکیمان اسلامی. مبناگرایان باورها را به دو دسته پایه و غیر پایه تقسیم می کنند. طبق این نظریه، باورهای پایه نیازی به توجیه ندارند اما باورهای غیر پایه به وسیله باورهای پایه توجیه می شوند. ویژگی های باور های پایه و چگونگی انتقال توجیه از باورهای پایه به باورهای غیر پایه دو مسأله بحث انگیز میان مبناگرایان بوده است. اختلاف بر سر این دو مسأله موجب شده که مبناگرایان به دو دسته عمده کلاسیک و معتدل تقسیم شوند. پلانتینگا، مبناگرای معتدل است و حال آن که دیدگاه مصباح یزدی به مبناگرایی کلاسیک نزدیک است. با وجود این، چون هردو مبناگرا هستند در آراء ایشان مولفه های مشترکی وجود دارند که درخور بررسی است. در این رساله، که به بررسی تطبیقی، یا به تعبیر بهتر، مقایسه ای دیدگاه های این دوفیلسوف درباره مبناگرایی پرداخته می شود، تلاش می شود وجوه تشابه و وجوه تمایز دیدگاه ایشان در این باره روشن شود. بنابراین، در این پژوهش روشن می شود که روش پلانتینگا برای شناسایی و دستیابی به باورهای پایه، یک روش استقرائی است و حال آن که روش استاد مصباح روش قیاسی است. استاد مصباح، بر پایه روش خود، گزاره ها یا باورهای پایه را به گزاره هایی موسوم به بدیهیات اوّلیه و وجدانیات محدود می کند در حالی که پلانتینگا دامنه این باورها را بسیار گسترده تر لحاظ می کند. رویکرد پلانتینگا به مسایل برون گرایانه، نسبی گرایانه و بالطبع فردگرایانه است و حال آن که رویکرد استاد مصباح درون گرایانه و مطلق گرایانه است. با وجود این تمایزها، مشترکاتی نیز در آراء ایشان مشاهده می شود: بخش کردن باورها به دو دسته پایه و غیرپایه، معقول بودن هر دو دسته از باورها و واقعی بودن آنها از جمله مسایل مشترک میان آنها به شمار می رود. همچنین اساس معقولیت باورهای پایه از دیدگاه پلانتینگا نوعی تجربه درونی است که از سنخ معرفت نیست. استاد مصباح نیز اساس باورها را معرفت حضوری، می نامد که با تجربه درونی قرابت زیادی دارد. پس از توضیح درباره پاره ای از مفاهیم و اصطلاحات به کار گرفته شده در این پژوهش نخست به بررسی مبناگرایی عام و کلاسیک می پردازیم. مبناگرایی عام صرفاً دیگاه هایی را بیان می کند که فراگیر است و همه مبناگرایان آن ها را می پذیرند. مبناگرایی کلاسیک دیدگاهی است که معتقد است باورهای پایه، باورهای یقینی، تردید ناپذیر و خطاناپذیر هستند. این ویژگی ها را می توان در باورهای بدیهی عقلی، بدیهی حسی و خطا ناپذیر یافت. مبناگرایی کلاسیک از دوره باستان آغاز می شود و در دوره جدید با دکارت به اوج خود می رسد. در دوره معاصر معرفت شناسان انسجام گرا و عده ای از مبناگرایان معاصر نظیر آلوین پلانتینگا نقد هایی رابر مبناگرایی کلاسیک وارد نمودند و روایت معتدل از آن را مطرح کردند.